Barok po francusku

W Polsce, mimo rozkwitu historycznego wykonawstwa muzyki barokowej, muzyka
francuska wciąż pozostaje repertuarem bardzo mało wykonywanym.

Więcej

Ten niezwykle bogaty i różnorodny repertuar jest zbyt rzadko prezentowany polskiej publiczności. Należy podkreślić, że kultura i sztuka francuska w dobie baroku w Rzeczypospolitej miała wielkich i możnych orędowników.

Również polityczne kontakty obu krajów były bardzo ożywione. Maria Ludwika, małżonka dwóch kolejnych królów – Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów, pochodziła z francuskiej linii rodu Gonzagów. Również Francuską była słynna Marysieńka, żona Jana III Sobieskiego. W 1725 r. Maria Leszczyńska, córka zdetronizowanego króla Polski Stanisława Leszczyńskiego, została żoną Ludwika XV, a tym samym królową Francji. Od tego czasu przez kilkadziesiąt lat, aż do swej śmierci w 1768 r. organizowała Ludwika XV, a tym samym królową Francji. Od tego czasu przez kilkadziesiąt lat, aż do swej śmierci w 1768 r. organizowała niemal co tydzień koncerty na swoim dworze, zapewne z uwagą śledząc bieżącą twórczość kompozytorską.

Cykl „Barok po francusku” to 9 koncertów przedstawiających różne aspekty muzyki francuskiej. Prezentowane utwory czerpią zarówno z powszechnie znanego repertuaru (np. Te Deum Charpentiera), ale także z mniej znanego lub zapewne do tej pory w Polsce wcale niewykonywanego. Muzyka prezentowana jest wraz z jej szerokim kontekstem, jak np. nawiązywanie do literatury (komedia Moliera Chory z urojenia oraz bajki La Fontaine’a), do mitologii, a także do tańca.

Twórcom cyklu zależy na ukazaniu słuchaczom całej różnorodności muzyki francuskiej, prezentując różnorodny repertuar i obsady. Prócz instrumentów (smyczkowych, dętych, klawesynu, teorby oraz perkusji) w różnorodnych obsadach (od solowej, poprzez kameralną i orkiestrową), śpiewaków-solistów oraz chóru do wykonawców dołączają również tancerze oraz aktor.

Koncerty wykonywane są na instrumentach historycznych, z wielką dbałością o wszystkie muzyczne detale, a także prawidłowe brzmienie języka francuskiego.

Koncert 1

Marc-Antoine Charpentier (1643-1704) – Chory z urojenia (Un malade imaginaire)

Więcej

Koncert 5

Skrzypce w roli głównej

Więcej

Koncert 9

Muzyka królewskiej kaplicy

Więcej

Koncert 2

Mistrzowie rzeźbionej klawiatury
Recital klawesynowy

Więcej

Koncert 6

Krokiem menueta

Więcej

Koncert 3

Menażeria pana La Fonteine’a

Więcej

Koncert 7

Wirtuozi w perukach.
Koncerty solowe i suity orkiestrowe

Więcej

Koncert 4

Musique pour Noël – Muzyka na Boże Narodzenie

Więcej

Koncert 8

Muzyka w świecie mitologii

Więcej

Bark po francusku

Koncert1

Koncert 1

Marc-Antoine Charpentier (1643-1704) – Chory z urojenia (Un malade imaginaire)

Koncert związany jest z obchodzoną w 2022 r. 400 rocznicą urodzin Jean-Baptisty Poquelina, zwanego Molierem (1622-1673). Wystawieniom jego sztuk, w których on sam zazwyczaj grał główne postacie, zazwyczaj towarzyszyła muzyka. Przez lata współpracował z Jean-Baptistą Lully’m. Kiedy drogi tych dwóch wybitnych artystów się rozeszły Molier rozpoczął współpracę w innym kompozytorem – Marc-Antoinem Charpentierem. To właśnie ten kompozytor stworzył muzykę do ostatniej sztoki Moliera – Chory z urojenia (1673 r.). Głównym bohaterem jest hipochondryczny Armand, który wmawia sobie różnorodne choroby.

Skomplikowana intryga doprowadza bohatera do sfingowania własnej śmierci. Molier, jak we wszystkich swoich komediach, stworzył błyskotliwy obraz ludzkich charakterów i przywar. Niezwykłego wymiaru nabiera ta sztuka wobec faktu, że dramatopisarz, wcielający się w rolę Armanda, zmarł na deskach teatralnych podczas czwartego przedstawienia, właśnie odgrywając scenę udawanej śmierci.

Muzyka była nieodłącznym elementem przedstawień teatralnych w XVII-wiecznej Francji. Partie mówione przeplatano śpiewanymi ariami, dodawano instrumentalne uwertury i uwielbiane przez publiczność tańce. Śpiewacy i chórzyści wcielają się w postacie komedii, a muzyka podkreśla klimat groteski, ale również skrywanego tragizmu. Tańce wykonywane będą przez zespół tańca historycznego, korzystający z zachowanych XVII- wiecznych wskazówek choreograficzych. Zespół instrumentalny bazuje na składzie instrumentów smyczkowych, wraz z instrumentami realizującymi basso continuo. Ważną rolę odgrywa perkusja, podkreślająca rytmikę i charakter tańców.

Koncert 2

Mistrzowie rzeźbionej klawiatury

Recital klawesynowy

Recital klawesynowy w wykonaniu wybitnej polskiej klawesynistki i słynnego pedagoga Elżbiety Stefańskiej, na którym zabrzmią utwory najwybitniejszych kompozytorów tzw. francuskiej szkoły klawesynowej: J. H. d’Angleberta, F. Couperina, A. Forqueray’a, C. B. Balbastre’a oraz J. Ph. Rameau.

Klawesyn był jednym z najważniejszych instrumentów we Francji w XVII i XVIII wieku. Był nieodłączny w realizacji partii basso continuo, ale przede wszystkim był wykorzystywany jako instrument solowy. Wielu arystokratów uczyło się gry na klawesynie, uchodzącym za instrument szlachetny i elegancki. Duży, posiadający najczęściej dwie klawiatury, francuski model klawesynu, dawał wielkie możliwości dynamicznego i kolorystycznego cieniowania dźwięku. Wybitni kompozytorzy-wirtuozi wykazywali się wielką pomysłowością. Utwory klawesynowe często opatrzone były enigmatycznymi tytułami, które mogły wskazywać na muzyczny portret jakiejś postaci (np. La Rameau), przedstawienie zwierząt lub nastroju.

Repertuar koncertu przedstawia utwory powstałe w przeciągu kilkudziesięciu lat najświetniejszego rozwoju solowej muzyki klawesynowej. Zwieńczeniem recitalu jest Premier Concert J. Ph. Rameau, w którym do wirtuozowskiej partii klawesynu kompozytor dodał dwa smyczkowe instrumenty – skrzypce i violę da gamba.

Koncert 3

Menażeria pana La Fonteine’a

Koncert odbywający tuż po roku 400-lecia urodzin Jeana la Fontaine’a (1621-1695) jest muzycznym hołdem oddanym wielkiemu francuskiemu bajkopisarzowi. Jego twórczość dzięki znakomitym polskim przekładom bajek dokonanym m.in. przez Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza, Adama Naruszewicza czy Stanisława Trębackiego na stałe znalazła
miejsce również w polskiej kulturze i tradycji. Żartobliwa i lekka forma, uosobienie pewnych ludzkich cech i przywar pod postaciami zwierząt, a także ich wielka mądrość sprawia, że przemawiają one zarówno do dzieci, jak do starszych odbiorców.

Koncert prezentuje wybrane bajki w mistrzowskiej aktorskiej interpretacji. Tłem do nich, a zarazem muzycznym dopełnieniem będą wykonywane utwory autorstwa wybitnych kompozytorów francuskiego baroku – F. Couperina, J. P. Rameau, J. F. Rebela i E. Jacquet de la Guerre. Utwory, które w ciekawy sposób prezentują różnorodność francuskiej barokowej muzyki instrumentalnej prezentowane są na historycznych instrumentach, a więc w ich oryginalnym brzmieniu. Usłyszeć będzie można kompozycje na klawesyn solo, sonaty na skrzypce z basso continuo oraz utwory na dwoje skrzypiec i basso contiuo. Niektóre z kompozycji w bezpośredni sposób nawiązują do tematów bajek (ilustracyjne kompozycje klawesynowe Pszczoły Couperina i Kura Rameau). W sonatach dużą rolę odgrywa wirtuozeria, a także bogactwo brzmienia i piękna melodyka w partii skrzypiec. Ostatni utwór koncertu - Première récréation de musique J.M. Leclaira to wielkie dzieło rozpoczynające się uwerturą, po której następuje cykl tańców.

Kompozytor wykorzystał najbardziej popularne barokowe tańce, takie jak forlana, menuet, gawot, passepied, sarabanda i chaconne w mistrzowski sposób opracowując je na dwoje skrzypiec i basso continuo. Na koncercie usłyszeć będzie można jeszcze dwa żywiołowe i nieco rustykalne tamburyny J.P. Rameau. Wszystkie kompozycje utrzymane są w pogodnym, a niekiedy nawet żartobliwym charakterze, choć niektóre ich części bardziej skłaniają do zadumy. Muzyka stanowi muzyczne dopełnienie prezentowanych bajek, stwarzając zarazem dobre tło do głębszej nad nimi refleksji.

Koncert 4

Musique pour Noël – Muzyka na Boże Narodzenie

Koncert „Musique pour Noël” („Muzyka na Boże Narodzenie”) przedstawia słuchaczom najpiękniejsze dawne kolędy francuskie.

Korzenie wielu z nich sięgają aż XV wieku (np. Chantons je vous en prie, Une jeune pucelle), a podstawowym tekstem źródłowym do projektu jest wydanie kolęd dokonane przez Christophe’a Ballarda w Paryżu w 1703 r. (Chants de Noël anciens et noveaux).

Kolędy zabrzmią a tradycyjnym wykonaniu na chór unisono (tzw. vox populi) z towarzyszeniem instrumentów, a także w wariacyjnych opracowaniach organowych i instrumentalnych. Sinfonie Michela Corrette’a są wirtuozowskim opracowaniem kolęd francuskich i innych na cztery głosy – dwoje skrzypiec, altówkę i basso continuo, do obsady dołączają też w niektórych częściach flety.

Jest ciekawostką, że w II Sinfonii Corrette’a pojawia się również polski akcent – utwór zawiera część „Noël Polonois”.

Ukoronowaniem koncertu jest kunsztowna Messe de minuit pour Noël (Msza na pasterkę) Marc-Antoine’a Charpentiera. Materiał melodyczny części mszalnych kompozytor oparł w dużym stopniu na opracowaniu melodii tradycyjnych francuskich kolęd, przeplatając fragmenty mszalne intonacjami organowymi.

Koncert 5

Skrzypce w roli głównej

Program koncertu wypełni muzyka pisana na skrzypce – jeden z najważniejszych instrumentów w literaturze muzycznej francuskiego baroku. Skrzypce, mimo swej wielkiej popularności we Francji aż do ostatniej dekady XVII w. były traktowane wyłącznie jako instrument towarzyszący tańcom i sztukom scenicznym. Jego wyjątkowe możliwości

techniczne i wyrazowe zaczęto we Francji dostrzegać wraz ze wzrostem zainteresowania muzyką włoską. Około 1695 pierwsi francuscy kompozytorzy (E. C. Jacquet de la Guerre i J. F. Rebel) stworzyli pierwsze sonaty na skrzypce solo i basso continu, powoli odkrywając piękno tego instrumentu. W przeciągu kilkudziesięciu następnych lat skrzypce zdobyły
niebywałą popularność we Francji, osłabiając pozycję dominującej dotychczas violi da gamba, wykształcając także własne pokolenie wybitnych skrzypków-wirtuozów, jak J. M. Leclair czy J. Aubert.

Program koncertu został skonstruowany w ten sposób, aby ukazać rozwój solowej muzyki skrzypcowej w sposób chronologiczny, dając słuchaczowi możliwość prześledzenia rozwoju techniki skrzypcowej w literaturze powstałej na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Najwcześniej powstały utwór prezentowany na koncercie to sonata wybitnej kompozytorki E. C. Jacquet de la Guerre (powstała ok. 1695, wydana w 1707 r.), najpóźniejszym to sonata J. M. Leclaira, pochodząca z IV księgi sonat skrzypcowych, wydanej w 1741 r. Skrzypcom towarzyszą instrumenty realizujące partię basso continuo – klawesyn i viola da gamba. Utwory napisane są z niezwykła lekkością, która cechuje francuską muzykę instrumentalną.

Typowe dla niej jest również wykorzystanie tańców, jak gigue, sarabanda, czy chaconne. W późniejszych utworach dominuje akcent wirtuozowski, z wykorzystaniem typowych dla faktury skrzypcowej dwudźwięków, akordów i przebiegów figuracyjnych z bogatym zasobem francuskich ozdobników. Na szczególną uwagę zasługuje Sonnerie du St. Genevieve M. Maraisa, w którym kompozytor w niezwykle efektowny sposób zilustrował brzmienie dzwonów z kościoła św. Genowefy w Paryżu.

Koncert 6

Krokiem menueta

Repertuar koncertu skoncentrowany jest wokół sztuki tańca. Taniec był najważniejszą ze sztuk barokowej Francji. Aż do końca XVII wieku muzyka instrumentalna pisana przez kompozytorów francuskich, była przede wszystkim muzyką przeznaczoną do tańca. Przejrzysta faktura tańców zaskakuje niezwykłym bogactwem wyrafinowanych rytmów i zwrotów melodycznych, które dają tancerzom wiele możliwości do indywidualnej interpretacji muzyki. Jedną z zalet tego programu są efektowne kostiumy uszyte na wzór rycin z końca XVII wieku.

Muzyka ilustrująca taniec pochodzi z najwspanialszych dzieł scenicznych francuskiego baroku autorstwa J.-B. Lully’ego i A. Campry. Program taneczny uzupełnia dramatyczna kantata M. P. de Montéclaira „La mort de Didon” („Śmierć Dydony”) a także instrumentalna muzyka powstała na użytek opery paryskiej i wersalskiego dworu Króla-
Słońce Ludwika XIV.

Instrumentarium, którego podstawę stanowi rodzina instrumentów smyczkowych, jest typowym dla Francji okresu baroku, kiedy instrumenty te, zwłaszcza skrzypce, uważano za najbardziej odpowiednie do wykonywania muzyki tanecznej. Większość utworów orkiestrowych prezentowanych w programie posiada 5-głosową fakturę (stąd konieczne jest wykorzystanie 2 altówek).

Dopełnieniem smyczkowego zespołu jest perkusja, która znakomicie dobarwia brzmienie i dodaje lekkości tanecznym rytmom.

Koncert 7

Wirtuozi w perukach.
Koncerty solowe i suity orkiestrowe

Program koncertu stanowią utwory orkiestrowe oraz koncerty J. M. Leclaira na solowe instrumenty – flet i skrzypce z towarzyszeniem orkiestry. Leclair, jeden z najwybitniejszych skrzypków XVIII wieku i czołowy francuski kompozytor (ale również zawodowy tancerz i koronkarz), większość swojej twórczości poświęcił właśnie skrzypcom. Jako jeden z pierwszych wirtuozów prowadził do techniki skrzypcowej elementy, które wciąż stanowią wielkie wyzwanie dla skrzypków – skomplikowane dwudźwięki i akordy, gra w bardzo wysokich pozycjach, skomplikowane figuracje, a także pomysłowa artykulacja, np. ricochet (rzucanie smyczka na struny i odbijanie go). Jego utwory odznaczają się także piękną melodyką i bogactwem ornamentów.

Kilka utworów napisał także na inny uwielbiany we Francji instrument – flet traverso, m.in. prezentowany w programie koncert solowy. Obok utworów J. M. Leclaira zabrzmią dwie bardzo ciekawe kompozycje mało znanych w Polsce kompozytorów. Orkiestrowa suita E. Valoixa, napisana pod koniec XVII w. jest zbiorem tańców w tradycyjnym francuskim stylu. Powstała co najmniej 50 lat później Concert de Simphonie A. d’Auvergne’a prezentuje już inny rodzaj faktury orkiestrowej i nieco lżejsze, skłaniające się ku klasycyzmowi brzmienie.

Koncert 8

Muzyka w świecie mitologii

Historie zaczerpnięte z greckiej i rzymskiej mitologii zdominowały libretta barokowych oper i świeckich kantat. Obecne były również w literaturze pięknej i sztuce. Dla XVII i XVIII- wiecznych odbiorców mity stanowiły archetypy postaci, charakterów i zachowań. Posługiwanie się nawiązaniami do mitologii było powszechnie znanym wśród wykształconych osób językiem. Większość świeckich kantat francuskich przestawia mityczne postacie, a muzyka w niezwykle sugestywny sposób obrazuje ich emocje i zmagania się z losem.

Na koncercie wykonywane są dwie kantaty przeznaczone na sopran oraz solowe partie skrzypiec i fletu traverso z towarzyszeniem basso continuo. Kantata Sen Ulissesa E. C. Jacquet de la Guerre nawiązuje do historii bohatera wojny trojańskiej, przez wiele lat błąkającego się po morzu i próbującemu dotrzeć do rodzinnej Itaki. Bohaterką drugiej kantaty, autorstwa L. N. Clérambaulta jest zła czarodziejka Medea, która doprowadziła do upadku wielkich greckich bohaterów – Jazona i króla Aten Egeusza.

Koncert dopełnia muzyka instrumentalna. W sonacie Apoteoza Lully’ego F. Couperina również znajdują się wątki mitologiczne, ponieważ słynny kompozytor w zaświatach wkracza na Parnas. Spotyka tam innego mistrza – A. Corellego. Couperin oddając hołd tym wielkim postaciom muzyki francuskiej i włoskiej stworzył dzieło, które dowcipnie ilustruje oba muzyczne style. Lully „wykonuje” górny głos (flet traverso), na skrzypcach , które rozkwitły w muzyce włoskiej „gra” Corelli.

Koncert 9

Muzyka królewskiej kaplicy

Koncert wypełnia muzyka M. A. Charpentiera, który na dworze króla Ludwika XIV sprawował funkcję mistrza muzyki w Królewskiej Kaplicy. Jego obowiązkiem było dostarczanie kompozycji wykonywanej podczas codziennej o odświętnej liturgii w wersalskim pałacu, a także przygotowywanie zespołu do wykonań. Większość jego twórczości to właśnie muzyka sakralna.

Na koncercie prezentowane są utwory przeznaczone do wykonania podczas kościelnych świąt. Podkreśla to uroczysty charakter (np. słynny Prelude otwierający Te Deum), a także bogata instrumentacja – obok orkiestry smyczkowej pojawiają się oboje, flety proste, trąbki i kotły. Obok dwóch wielkich form wokalno-instrumentalnych (uroczystego hymnu Te Deum i pieśni Magnificat) wykonywana jest 4- głosowa sonata, przeznaczona na zespół viol da gamba lub skrzypiec.